در دنیای امروز که تحت تأثیر تلفن‌های هوشمند، رسانه‌های اجتماعی و ابزارهای هوش مصنوعی قرار دارد، کارشناسان نسبت به کاهش توانایی‌های شناختی انسان هشدار می‌دهند. به نظر می‌رسد این توانایی‌ها از اوایل دهه ۲۰۱۰ به اوج خود رسیده و پس از آن رو به افول گذاشته است.
شواهدی از افت نمرات آزمون‌ها و کاهش توانایی‌های حل مسئله و تمرکز وجود دارد. داده‌های ارزیابی‌های بین‌المللی و ملی نشان می‌دهد که عملکرد دانش‌آموزان ۱۵ ساله در آزمون «برنامه ارزیابی بین‌المللی دانش‌آموزان» (PISA) در زمینه خواندن، ریاضی و علوم در حال نزول است. اگرچه در ابتدا همه‌گیری کووید-۱۹ به عنوان عامل اصلی این کاهش مطرح شد، اما بررسی‌ها نشان می‌دهند که افت عملکرد از سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ آغاز شده است.
این روند تنها به دانش‌آموزان محدود نمی‌شود؛ بزرگسالان نیز در گروه‌های سنی مختلف افت مشابهی را تجربه کرده‌اند، به‌ویژه در زمینه‌های استدلال کلامی و منطق عددی. در ارزیابی‌های سال ۲۰۲۳، کاهش نگران‌کننده‌ای در توانایی استفاده از استدلال ریاضی مشاهده شد. به طوری که در کشورهای با درآمد بالا، ۲۵ درصد از بزرگسالان توانایی بررسی اعتبار عبارات عددی را ندارند و این رقم در آمریکا به ۳۵ درصد می‌رسد.
تغییر در نحوه مصرف اطلاعات نیز در این کاهش نقش دارد. با شیفت فرهنگی از متون به رسانه‌های بصری، کنجکاوی فعال به مصرف منفعلانه محتوا تبدیل شده است. بسترهای اجتماعی و اعلان‌های مداوم، محیطی را ایجاد کرده‌اند که در آن تمرکز عمیق جای خود را به تعاملات سطحی می‌دهد.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که وجود تلفن هوشمند، حتی در حالت خاموش، می‌تواند عملکرد شناختی را کاهش دهد. در تحقیقی از دانشگاه تگزاس در سال ۲۰۱۷، مشخص شد افرادی که تلفن خود را در اتاق دیگری گذاشته بودند، عملکرد بهتری در آزمون‌ها داشتند.
عوامل دیگری نیز در این کاهش تأثیرگذارند. پژوهشی از دانشگاه‌های ییل و پکن در سال ۲۰۱۸ نشان داد که آلودگی هوا به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای عملکرد شناختی را کاهش می‌دهد. همچنین، داده‌های اداره آمار آمریکا نشان می‌دهد که تعداد افرادی که در سال ۲۰۲۳ مشکلات شناختی جدی را گزارش کرده‌اند، یک میلیون نفر بیشتر از دوره پیش از همه‌گیری است. مه ذهنی ناشی از کووید-۱۹ یکی از عوامل این افزایش شناخته شده است.
ظهور سریع هوش مصنوعی نیز نگرانی‌هایی را به همراه داشته است. این ابزارها می‌توانند کارها را به‌جای ما انجام دهند و ممکن است به تضعیف توانایی‌های فکری کاربران منجر شوند. مطالعه‌ای در دانشگاه پنسیلوانیا نشان داد که دانش‌آموزانی که به‌طور مداوم از چت‌جی‌پی‌تی استفاده می‌کردند، در آزمون‌ها عملکرد ضعیف‌تری داشتند.
با این حال، پژوهشگران خوش‌بین‌اند. ظرفیت ذهنی انسان از بین نرفته است، اما برای بهره‌وری از آن، باید از پتانسیل‌های خود استفاده شود.
